جاده بخوربُخور، جاده یکی از قدیمترین جاده های کاروانی در شبه جزیره عربستان است. ۱ - موقیعت جغرافیایی بخوراین جاده، از جنوب و مغرب شبه جزیره عربستان (از عمان) آغاز می‌شد، و از یمن (شهرهای عدن و قان) تا غزّه در کنار مدیترانه امتداد داشت. جاده بخور به شَبْوَه (پایتخت حضرموت)، سپس تِمْنَع (پایتخت دولت قَتَبان)، و وادی خَریب و مآرِب (پایتخت سبا)، و سپس به قَرن'اوُو در سرزمین مَعین امتداد می‌یافت و از آن‌جا به نجران می‌رفت و همچنان در جهت شمال ادامه داشت. [۱]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۲۱، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
[۲]
امل اسین، مکه مکرمه، ج۱، ص۳۲، مدینه منوره، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۸ ش.
۲ - بخور پیش از اسلامنجران از مهمترین آبادیها و مراکز ارتباطی پیش از اسلام بود، زیرا در آن جاده های ممتد از جنوب به هم می‌پیوستند و جاده بازرگانی مهم شام از آن‌جا به جاده های عربستان جنوبی می‌پیوست. جاده دیگری از نجران، از وادی دَواسر به یمامه و کرانه های جنوبی خلیج فارس و جاده عراق می‌پیوست. [۳]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۱، ص ۲۲۱.
بخورات از محصولات قسمت جنوبی عربستان است که در جنگلهای بخور منطقه (کندر و مُرّ و غیره) به دست می‌آمد. ادویه معطر و حیوانات کمیاب و پرارزش، مانند طاووس و بوزینه، و نیز کالاهای دیگر از هند و آفریقا (سومالی) از راه دریا به جزیره اسکوترا و به عمان در جنوب شرقی عربستان وارد می‌شد، و از آن‌جا با کالاهای جنوب غربی عربستان، بویژه بخورات، به گرهه (الاحساء) و بابل و تَدْمُر و فلسطین و صور (پایتخت فنیقیان) حمل می‌شد. از عمان (مَغان یا سُحار) و دیلمون (بحرین)، جاده دیگری به حضرموت و سواحل جنوبی یمن وجود داشت [۴]
جورج فدلو حورانی، دریانوردی عرب در دریای هند در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه، ج۱، ص۱۶، ترجمه محمد مقدم، تهران ۱۳۳۸ ش.
و از مغرب عربستان در مناطقی که مَعینیان و سباییان و دولتهای دیگر حکومت می‌کردند، می گذشت و سپس از مکه و احتمالاً از یثرب (مدینه) عبور می‌کرد تا بندر اَیْله (عقبه) و از آن‌جا به شبه جزیره سینا و مصر، یا به شهر غَزّه در کرانه دریای مدیترانه، می رسید و از آن‌جا به سوریه و فلسطین و فنیقیه و آسیای صغیر و دریای اژه (بحرالجزایر) و یونان ادامه می‌یافت. [۵]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۱۹-۲۱، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
ظاهراً در این جاده‌ها پس از ظهور اسلام نیز رفت و آمد می‌شد و آبادیهایی در طول این جاده‌ها به چشم می‌خورد. جغرافیدانان مسلمان، فاصله آبادیها از بندرها و شهرهای جنوب عربستان تا شمال را با ماه و مرحله و میل ذکر کرده اند. [۶]
ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب المسالک والممالک، ج۱، ص۲۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
عَدَن (محل ورود کالاها) تا مکه حدود یک ماه فاصله داشت، و از دو جاده به مکه می‌رفتند: یکی از ساحل دریا که دورتر بود، دیگری از جاده ای کوتاهتر که از صَنْعا (پایتخت یمن) و صَعْدَه و جُرَش و نجران و طایف می‌گذشت و به مکه می‌رسید.
به نوشته ابن رسته، [۷]
ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسه، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
فاصله مکه تا مدینه حدود ۲۶۶ میل، و به نوشته مقدسی [۸]
محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ج۱، ص۱۰۶، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
یازده مرحله(هر مرحله حدود شش فرسنگ) بوده است. [۹]
ابراهیم بن محمد اصطخری،المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
طول جاده دمشق تا مدینه را حدود بیست مرحله نوشته است.
مقدسی [۱۰]
محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
فاصله شام تا مدینه را، با تعیین اماکن میان جاده، حدود ۲۳ مرحله ضبط کرده است.
به نوشته حِتّی، [۱۱]
فیلیپ خوری حِتّی، تاریخ عرب، ج۱، ص۷۴، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۶ ش.
سفر کاروانهای تجارتی از مَعین تا بندر ایله هفتاد روز طول می‌کشیده است.
پس از مدینه جاده خشکی به دَیْدان (یا العُلا) می رسید. [۱۲]
دولیسی ایوانز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ج۱، ص۱۵۵، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۴۲ ش.
به نوشته [۱۳]
یاقوت یاقوت حموی، معجم البلدان، ج ۳، ص ۷۰۹، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
العلا نام محلی از وادی القُری است که میان آن‌جا و شام قرار دارد.پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم هنگام رفتن به تبوک در آن‌جا فرود آمد و مسجدی بنا کرد.این محل که تقریباً در سه کیلومتری جنوب غربی دیدان قدیم ساخته شد، ابتدا قُرّح نام داشت، سپس به العلا تغییر نام داد. [۱۴]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۱۰، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
۳ - جاده بخور-تیماء در توراتجاده بازرگانی بخور پس از العلا به تَیْماء می‌رسد، که نامش در تورات آمده و در اسلام نیز شهرتی دارد. این محل (یا ناحیه) عربستان جنوبی و حجاز و شام و عراق و مصر را به هم پیوند می‌داد. [۱۵]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۱، ص ۵۸۱.
پس از آن پترا (شهر سنگی) مرکز مهم حمل و نقل مال التجاره دولتهای میان آبادیها و شهرهای حَوْراء و ایله و غَزّه و بُصری ' و دمشق بود. پترا از راه بیابان با ایران و سواحل خلیج فارس ارتباط داشت. [۱۶]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۴، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
جاده ای از پترا به غَزّه در ساحل دریای مدیترانه می‌رسید.
۴ - اهمیت تجاری غزهغزّه در تجارت عربستان به اندازه ای اهمیت داشت که می‌توان آن را شریان حیاتی مناطق جنوبی عربستان شمرد. در غزّه ۲۴ (یا ۴۴) نوع سکه ضرب می‌شد که در داخل عربستان رواج می‌یافت.در حقیقت، غزّه پایان جاده بخور و محصولاتی بود که از چین و هند و افریقا می‌آمد (و در مقابل از مصر کالا و پارچه به آن نواحی حمل می‌شد) [۱۷]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۲۱، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
۵ - علاقه داریوش هخامنشی به جاده بخورداریوش هخامنشی که به تجارت و دریانوردی اهمیت فراوان می‌داد، فرمان داده بود تا اسکولاکس، دریاسالار یونانی، در دریای سرخ و اقیانوس هند به بررسی بپردازد که قاعدتاً علاقه داریوش را به جاده بخور نشان می‌دهد؛ زیرا به نوشته هرودوت، مقدار خراج سالانه سرزمین عربی به صورت جنسی (عطریات) به ایران پرداخت می‌شد.اما او به جایگاه این اعراب خراجگزار اشاره نکرده است. [۱۸]
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۶۲۴-۶۲۵، ، بیروت ۱۹۷۶-۱۹۷۸.
ظاهراً لشکرکشی آیلیوس گالوس، والی رومی مصر، به عربستان جنوبی (در ۲۴ یا ۲۵ ق.م) به فرمان اوگوستوس، برای دست یافتن به جاده بخور (یا منبع بخورات) بوده است [۱۹]
نیکلا زیاده، الجغرافیه والرّحلات عندالعرب، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷، بیروت ۱۹۶۲.
[۲۰]
دایره المعارف فارسی، ذیل «حمیر»، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران ۱۳۴۵ ش.
زیرا دولت روم(در این هنگام) که براثر فتوحات بر هر دو ساحل غربی و شرقی بحراحمر دست یافته بود و راه خروج تجارت بخور (یعنی مصر و شهرهای بندری سوریه) را مالک شده بود، به فکر تصرف منبع آن نیز افتاده بود. [۲۱]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۱-۳۲، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
به گفته حتّی، استرابون جغرافیدان مشهور که با گالوس دوستی داشته و تاریخ این لشکرکشی را نگاشته است، خیانت نبطیان و راهنمایی آنان را در این لشکرکشی، موجب ناکامیها و رنجهای سپاه رومی می‌داند. [۲۲]
فیلیپ خوری حِتّی، تاریخ عرب، ج۱، ص۵۹، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۶ ش.
سرانجام، سعی و کوشش رومیان در برقرار کردن کشتیرانی و به کار انداختن راه دریایی مصر و هندوستان از طریق بحراحمر و کشف موسم منظم بادهای موافق (مونسونهای) جنوب غربی که موجب آمد و شد سفاین میان بنادر باب المندب و بندر مصری (میوس هورموس) در ساحل غربی آن دریا گردید، ضربه بزرگی به بازرگانی عربستان جنوبی وارد ساخت، و پس از آن کلودیوس (حاکم رومی مصر) در نیمه اول قرن اول ق م، به ضرر عربستان، تجارت هند را با مصر از طریق بحراحمر برقرار کرد.این امر طبعاً راه تجارت عمده بخورات و حمل و نقل بین المللی آن روز را که تا آن هنگام از جاده غربی عربستان می‌گذشت، به بحراحمر سوق داد. [۲۳]
حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، ج۱، ص۳۳، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش.
به نوشته حتّی، [۲۴]
فیلیپ خوری حِتّی، تاریخ عرب، ج۱، ص۷۶، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۶ ش.
اطلاع از دوره بادهای موسمی و راه مستقیم دریایی به هندوستان وقتی صورت گرفت که روم بر مصر تسلط یافت.
۶ - پایان رفاه عربهاورود کشتیهای رومی به اقیانوس هند، پایان رفاه عربها بود.از وضع جاده بخور در دوره ساسانیان اطلاعی در دست نیست.ظاهراً دولت روم شرقی از این جاده باخبر بوده است.احتمالاً حمله خسرو اول (انوشیروان) به یمن با تسلط بر این جاده، بی ارتباط نبوده است. ۷ - فهرست منابع منابع(۱) ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسه، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۲) امل اسین، مکه مکرمه، مدینة منوره، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۵۸ ش. (۳) ابراهیم بن محمد اصطخری، المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۴) دولیسی ایوانز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۴۲ ش. (۵) حسن تقی زاده، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، تهران ۱۳۲۹-۱۳۳۰ ش. (۶) فیلیپ خوری حِتّی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۶ ش. (۷) جورج فدلو حورانی، دریانوردی عرب در دریای هند در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه، ترجمه محمد مقدم، تهران ۱۳۳۸ ش. (۸) دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران ۱۳۴۵ ش. (۹) نیکلا زیاده، الجغرافیة والرّحلات عندالعرب، بیروت ۱۹۶۲. (۱۰) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶-۱۹۷۸. (۱۱) محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۱۲) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بخور»، شماره۶۷۱. |